
Nhà Bia Tưởng Niệm Nữ Sĩ Hồ Xuân Hương, Xã Quỳnh Đôi
Một trong những nữ sĩ tiêu biểu nhất của văn học Việt Nam, Hồ Xuân Hương (1772–1822) sinh tại Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An, được nhà thơ Xuân Diệu ưu ái gọi là “Bà chúa thơ Nôm” nhờ khả năng sáng tạo thơ chữ Nôm độc đáo, táo bạo. Thơ bà mang đậm tư tưởng nhân văn và tinh thần phản kháng lễ giáo phong kiến, lên tiếng đòi bình đẳng giới và giải phóng phụ nữ. Nhà Bia Tưởng Niệm Hồ Xuân Hương tại Quỳnh Đôi được xây dựng năm 1998 và khánh thành đầu xuân Ất Mùi (20/2/2015), với quần thể gồm nhà bia, bia đá, sân vườn và cây cảnh, là nơi ghi dấu công ơn và tưởng nhớ nữ sĩ. Trên bia đá khắc bài vị, ghi rõ “Bia tưởng niệm Hồ Xuân Hương (1772–1822) … Tác phẩm: Xuân Hương thi tập; Lưu Hương ký; Đồ sơn bát vịnh”, kèm bản dịch tiếng Anh ở mặt bên. Hằng năm, lễ dâng hương tại di tích thu hút đông đảo du khách và được Chủ tịch nước dâng hương tưởng niệm năm 2022, cùng với UNESCO vinh danh kỷ niệm 250 năm sinh, 200 năm mất của bà, thể hiện sự kính trọng và ngưỡng mộ của hậu thế.
Hồ Xuân Hương sinh ngày 10 tháng 7 năm 1772 tại làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, trấn Nghệ An, xứ Bắc Hà, Đại Việt. Bà lớn lên trong một gia đình khoa bảng, truyền thống thờ học, song cuộc đời sớm lắm truân chuyên với hai lần gả gấm đều không viên mãn.
Phong cách thơ và đóng góp
Tác phẩm của Hồ Xuân Hương hoàn toàn bằng chữ Nôm, theo các thể thất ngôn bát cú và thất ngôn tứ tuyệt, nổi bật với bút pháp “thanh thanh tục tục”, pha trộn ngôn ngữ trong sáng và tục tĩu nhằm khơi gợi tiếng nói thời đại. Thơ bà lên án bất công xã hội, phản kháng lễ giáo phong kiến và cổ vũ bình đẳng nam – nữ, là cột mốc quan trọng trong tiến trình nữ quyền và tư tưởng nhân bản của văn học Việt Nam.
Vinh danh quốc tế
Tại kỳ họp Đại hội đồng UNESCO lần thứ 41 (tháng 11 2021), bà cùng Nguyễn Đình Chiểu được vinh danh là “Danh nhân văn hóa thế giới” nhân kỷ niệm 250 năm sinh và 200 năm mất.
Lịch sử xây dựng và khánh thành
Nhà Bia Tưởng Niệm Hồ Xuân Hương được gia đình ông Hồ Đức Đạt công đức xây dựng năm 1998, là một hạng mục trong quần thể di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh gồm lăng mộ Hồ Tùng Mậu, bia mộ Hồ Phi Tích và bia anh hùng Cù Chính Lan. Công trình được tu bổ đầu năm 2015 (chi phí hơn 400 triệu đồng), bao gồm làm mới nhà bia, bia đá, sân vườn và trồng cây cảnh, rồi khánh thành vào ngày 20/02/2015.
Kiến trúc và hạng mục
Nhà bia là gian nhỏ lợp ngói âm – dương, tường xây và cột kèo đơn giản nhưng trang nghiêm; bên trong đặt bia đá khắc tên tuổi, năm sinh, năm mất và tên các tác phẩm tiêu biểu của nữ sĩ. Sân trước lát gạch đỏ, xung quanh trồng cây xanh và bố trí lư hương, hệ thống chiếu sáng, tạo không gian tôn nghiêm, phù hợp việc tưởng niệm.
Nội dung bia tưởng niệm
Trên bia đá có khắc:
“Bia tưởng niệm Hồ Xuân Hương (1772–1822). Bà là người Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu – Nghệ An), một thi sĩ Nôm kiệt xuất, nổi tiếng với những bài thơ không theo lề luật, chống phong kiến thế kỷ XVIII–XIX. Tác phẩm: Xuân Hương thi tập; Lưu Hương ký; Đồ sơn bát vịnh…”
Mặt bên bia còn khắc bản dịch tiếng Anh, giúp du khách quốc tế hiểu về di tích.
Hồ Xuân Hương là hiện tượng kỳ thú của thơ Nôm cổ điển Việt Nam, dám phơi bày thực trạng xã hội mục ruỗng, lên tiếng cho quyền sống và bình đẳng giới, đồng thời giữ được vẻ trang nhã, không sa đà tục tĩu. Tư tưởng vượt thời đại của bà đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều thế hệ độc giả, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên yêu văn học.
Hằng năm, vào dịp 3 tháng 2 (ngày mất) và 10 tháng 7 (ngày sinh), nhân dân Quỳnh Đôi cùng con cháu dòng họ Hồ tổ chức lễ dâng hương linh đình tại nhà bia, với nghi thức dâng hoa, dâng hương và chương trình văn nghệ ca ngợi nữ sĩ. Năm 2022, Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc cũng đã về Quỳnh Đôi dâng hương tưởng niệm, khẳng định vị thế vĩ đại của bà trong văn học Việt Nam.
Nhà Bia Tưởng Niệm Hồ Xuân Hương không chỉ là công trình kiến trúc giản đơn để bảo tồn ký ức về một người con Việt tài hoa, mà còn là biểu tượng tinh thần, khơi dậy lòng tự hào dân tộc, thúc đẩy nữ quyền và giáo dục nhân văn cho thế hệ mai sau. Di tích tại Quỳnh Đôi tiếp tục lan tỏa hình ảnh của “Bà chúa thơ Nôm”, giữ gìn di sản văn học và tinh thần phản kháng bất khuất của hồ Xuân Hương trong lòng công chúng.