
Đền Thờ Hồ Vương (Hồ Hưng Dật) – Di Tích Lịch Sử – Văn Hóa Quốc Gia
Hồ Hưng Dật – Người khai tổ và vai trò lịch sử

Hồ Hưng Dật (胡興逸, 907–?), quê gốc huyện Vũ Lâm, Chiết Giang (ngày nay thuộc Trung Quốc), là thái thú Diễn Châu dưới triều Hậu Hán, được giao trọng trách cai quản vùng đất Diễn Châu gồm các huyện Diễn Châu, Quỳnh Lưu, Yên Thành và Nghĩa Đàn ngày nay. Trong vai trò Thái thú, ông tích cực khai hoang lập ấp, mở rộng bờ cõi, đồng thời vun đắp nền nông nghiệp và trật tự chính quyền địa phương thời hậu Ngô. Đặc biệt, Hồ Hưng Dật chính là tổ phụ trực tiếp của Hồ Quý Ly – vị vua khai quốc cho nhà Hồ, mở ra một triều đại trong lịch sử Việt Nam.
Quá trình xây dựng và phục dựng đền thờ

Khởi lập năm 1403
Đền nguyên thủy được vua Hồ Hán Thương cho xây dựng vào năm Quý Mùi (1403), đặt trên đồi Thượng Đột, thôn Bào Đột, xã Ngọc Sơn, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An, nhằm thờ phụng Hồ Hưng Dật như một vị thành hoàng của dòng họ Hồ và địa phương. Ban đầu quần thể đền mang quy mô “nội công ngoại quốc”, bao gồm Bái đường, Hạ điện, Trung điện, Thượng điện, Tả vu, Hữu vu cùng gác chuông, gác trống….
Giai đoạn suy tàn và phục dựng
Do thiên tai, chiến tranh và sự thờ ơ của hậu thế, các hạng mục đền dần hư hại, trở thành phế tích cho đến những năm đầu thế kỷ XXI. Năm 2005, con cháu dòng họ Hồ cùng nhân dân địa phương phát động phục dựng trên nền cũ, đã khai quật và phát hiện nhiều chân tảng đá, viên gạch hoa văn sắc nét gần 600 năm tuổi, phần mái đao… trong quá trình đào móng. Từ năm 2006, xây dựng cổng, tường bao, nhà bia tưởng niệm và hoàn thiện chính điện; đến nay, quần thể đền khang trang, trở thành từ đường chung của họ Hồ Việt Nam.
Xếp hạng di tích quốc gia
Ngày 12/12/2014, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trao bằng công nhận Đền Thờ Hồ Vương là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia, ghi nhận giá trị lịch sử, kiến trúc và văn hóa tâm linh của di tích. Lễ đón bằng di tích được tổ chức trang trọng ngày 01/03/2015, với sự tham gia của Ban liên lạc Họ Hồ Việt Nam và chính quyền địa phương
Giá trị văn hóa và tín ngưỡng

Đền Thờ Hồ Vương không chỉ là nơi thờ phụng tổ tiên dòng họ Hồ mà còn là thần thành hoàng của cư dân địa phương, gắn liền với văn hóa tâm linh, thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn” của người Việt. Hằng ngày, vào ngày rằm, mùng một âm lịch, đông đảo người dân và con cháu họ Hồ khắp nơi trở về đền, thắp hương tưởng niệm, cầu an, cầu phúc. Di tích cũng lưu giữ tư liệu, cổ vật giúp nghiên cứu lịch sử, tập tục thờ phụng và tín ngưỡng thờ thần cho hậu thế.
Kiến trúc độc đáo của di tích

Lối “nội công ngoại quốc” và kết cấu gỗ lim
Quần thể đền mang dáng vóc kiến trúc cổ truyền Việt Nam, bố cục theo mô hình “nội công ngoại quốc” – không gian trung tâm hình vuông (nội) bao quanh bởi hành lang (ngoại). Công trình chính sử dụng gỗ lim quý, gồm ba gian, mái lợp ngói âm dương, hệ vì kèo chồng diêm nhiều tầng, tỏa bóng trang nghiêm cho không gian thờ phụng. Phần tường, trụ cột và hoành phi được chạm khắc tinh vi các đề tài rồng, phượng, hoa lá, thể hiện nét thẩm mỹ của kiến trúc cổ Việt Nam.
Vị thế phong thủy, cảnh quan
Đền tọa lạc trên thế đất tựa “long ngai” vững chắc của dãy núi Y Sảo, bên phải tựa Hòn Rồng, bên trái tựa Hòn Rết và núi Ngọc, tạo nên thế núi non hòa hợp, thúc đẩy sinh khí và thần linh che chở. Mặt trước đền hướng về phía đồng bằng, mở lối đón gió và ánh sáng, đáp ứng yếu tố phong thủy “tọa sơn hướng thủy”.
Các lễ hội và hoạt động văn hóa

Lễ hội Đền Vua Hồ (12–16 tháng 3 Âm lịch): Tổ chức hàng năm trên nền lễ xưa vào ngày 12/3 âm lịch, đại lễ ba năm một lần, kéo dài 3–5 ngày, do 5 thôn thôn Bào Đột luân phiên đảm nhiệm, kết hợp khai khẩn 300 mẫu công điền để lấy hoa lợi phục vụ đại lễ.
Tế Tổ Xuân (10–11 tháng Giêng Âm lịch): Khai hội đầu năm, con cháu họ Hồ và nhân dân vùng Quỳnh Lưu, Diễn Châu, Yên Thành dâng lễ, rước kiệu, chào cờ tổ quốc và tổ họ Hồ, thể hiện lòng tưởng nhớ và tri ân tổ tiên.
Lễ Giỗ Đức Nguyên Tổ (25/3 Âm lịch): Hằng năm, vào ngày 25/3 âm lịch, diễn ra nghi lễ chào cờ, thượng kỳ họ Hồ, hát Quốc ca – Họ ca, lễ yết cáo, dâng hương và hoa lên bàn thờ tổ tiên, với chương trình chu đáo do Thường trực Hội Đồng Họ Hồ Việt Nam tổ chức.
Giỗ Thanh Minh (12–15 tháng 3 Âm lịch): Song song với lễ hội đền, các hoạt động dâng hương, tưởng niệm diễn ra trong tiết Thanh Minh, phản ánh phong tục đẹp và bản sắc văn hóa cộng đồng.
Khánh thành Lăng mộ (25/4/2022): Công trình lăng mộ Đức Nguyên Tổ hoàn thành với nhà bia, hơn 200 bậc đá, hệ thống chiếu sáng và bồn hoa do con cháu họ Hồ tài trợ, là nơi dâng hương giỗ chính hàng năm.