Hoàng Xuân Đường Và ‘Thông Gia’ Hồ Sĩ Tạo - Phối Hợp Giáo Dưỡng Cho Cuộc Đời Và Sự Nghiệp Của Nguyễn Sinh Sắc
NCS-ThS Hồ Minh Châu
Mở đầu
Các cụ đồ giao lưu, đàm đạo, đánh cờ
Việc tìm hiểu nguồn gốc, quan hệ gia đình và những ảnh hưởng từ các nhân vật trong dòng tộc đối với con người lớn lên là cách tiếp cận quan trọng trong nghiên cứu tiểu sử, nhất là đối với trường hợp Nguyễn Sinh Sắc thân sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong bối cảnh đó, hai nhân vật được truyền miệng nhắc đến nhiều trong các câu chuyện gia đình, di tích và bài viết dân gian là Hoàng Xuân Đường (quê Kim Liên, Nam Đàn, Nghệ An) và Hồ Sĩ Tạo (quê Quỳnh Đôi/Thanh Chương, Nghệ An). Trong truyền thống của nhiều bài viết địa phương và giai thoại, người ta xem ông Hoàng Xuân Đường và ông Hồ Sĩ Tạo như “thông gia”, tức có mối liên hệ hôn nhân qua gả con gái/con dâu – con trai/con rể, và hai người đã phối hợp giáo dưỡng, hỗ trợ Nguyễn Sinh Sắc trong quá trình học hành, thi cử, lập gia đình và sự nghiệp sau này. Bài khảo cứu này xem xét kỹ các nguồn sử chính (nếu có), gia phả/ địa chí, và giai thoại/ truyền miệng để đánh giá mức độ tin cậy, lập luận, và các khoảng trống cần tiếp tục tra cứu.
Câu hỏi chính đặt ra là:
- Mối quan hệ thực tế (theo tài liệu) giữa Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo, mối liên hệ “thông gia” có hay không?
- Vai trò của họ trong giáo dưỡng, nuôi dạy, gả vợ (Hoàng Thị Loan) cho Nguyễn Sinh Sắc, vào mức độ thực tế hay truyền miệng?
- Tác động của mối quan hệ này lên con đường học hành, thi cử và định hướng sự nghiệp của Nguyễn Sinh Sắc.
I. Sử chính, tình trạng hiện tại và thiếu hụt chứng cứ sơ cấp
1. Khái quát về sở liệu hành chính và mộc bản có thể có
Trong lịch sử nghiên cứu Việt Nam, mộc bản triều Nguyễn, sổ thi Hương/ Hội, quốc triều khoa lục, hồ sơ bổ nhiệm quan chức, và gia phả lưu chiểu là những nguồn sơ cấp quan trọng để xác minh quan hệ cá nhân, quan hệ huyết thống, và vai trò giáo dưỡng. Nếu có, các bản ghi trong mộc bản, các trang sổ thi, biên bản tuyển sinh của Quốc Tử Giám Huế, sổ hộ tịch dòng họ, hoặc gia phả gốc của họ Hồ/họ Hoàng sẽ là chứng cứ mạnh để khẳng định các mối quan hệ “thông gia” hay vai trò phối hợp giáo dưỡng.
Tuy nhiên, khi tra các nguồn công khai trực tuyến và tài liệu số hóa sẵn, chưa tìm được bản mộc bản, trang sổ thi hay hồ sơ hành chính nào khẳng định mối quan hệ cá nhân giữa Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo. Bản đồ nguồn mộc bản được quảng bá (ví dụ trang của Cục Di sản Văn hóa/ DSVH) ghi về việc mộc bản triều Nguyễn có lưu giữ các sổ thi và các văn bản triều đình, nhưng không thấy bản nào công khai liên quan trực tiếp đến hai nhân vật này. (Xem trang “Mộc bản Triều Nguyễn” của DSVH). (DSVH, n.d.).
Nói cách khác, sử chính công khai không cung cấp được văn bản khẳng định hai người là thông gia hoặc hợp tác giáo dưỡng với bằng chứng cụ thể.
2. Hạn chế và hệ quả của việc thiếu chứng cứ
Việc không tìm được chứng cứ mộc bản hoặc tài liệu triều Nguyễn có liên quan trực tiếp khiến việc khẳng định mối quan hệ “thông gia” hay vai trò phối hợp giữa hai người vẫn ở mức giả thiết hoặc truyền thuyết. Trong lịch sử tiểu sử Việt Nam, điều này không hiếm khi các mối quan hệ gia đình, liên hệ cá nhân được ghi lại trong gia phả dòng họ hoặc truyền miệng nhưng không được đưa vào hồ sơ chính thức. Do đó, khi luận bàn, cần giữ thái độ thận trọng: không phủ nhận hoàn toàn truyền thuyết, nhưng phải đánh dấu rõ chỗ nào là giả thiết, chỗ nào là bằng chứng xác thực.
II. Gia phả/ địa chí/ bài viết địa phương, nơi ghi chép mối quan hệ “thông gia”
1. Gia phả dòng họ Hồ (Quỳnh Đôi/ Lai Nhã) và truyền thống địa phương
Một trong những nguồn phổ biến được trích dẫn trong các bài viết blog/di tích là gia phả dòng họ Hồ, tại làng Quỳnh Đôi/ Lai Nhã (Nghệ An). Trong bài “Thêm tài liệu mới về gia phả Hồ Chí Minh”, tác giả trích lại các đoạn gia phả có ghi chú về con cái, vợ chồng, các người đỡ đầu, và một vài dòng gơi ý về quan hệ Hồ Sĩ Tạo với mẹ của Nguyễn Sinh Sắc. (Ong Vove, 2009).
Ví dụ, trong gia phả được trích dẫn, bà Hà Thị Hy (mẹ của Sắc) được cho là học trò có mối liên hệ “trên mức” với Hồ Sĩ Tạo, trong nhà riêng kín cổng cao tường của Hà Đình Cẩn, “một thầy dạy một trò, thầy giỏi, trò xinh” theo lời kể gia truyền, và sau khi mang bầu 8 tháng thì nhà Nguyễn Sinh Nhậm “cheo” về để giữ tiếng cho bà, tránh điều tiếng xã hội lúc bấy giờ, đây là một lời kể gia phả/ truyền miệng kết hợp (Ong Vove, 2009).
Tuy nhiên, các đoạn trích gia phả như vậy trong blog/di tích thường không ghi rõ năm bản gốc, nơi lưu giữ, bản sao hay độ tin cậy; cũng không xác minh bằng hình ảnh scan bản gốc, chữ ký người ghi chép, hay xác nhận từ kho lưu trữ gia phả chính quyền địa phương. Do đó, giá trị chứng minh của những trích dẫn này thuộc loại gia phả thứ cấp/ phổ biến chứ không phải bản gốc được kiểm chứng.
2. Địa chí, bài viết di tích, ký sự địa phương
Các bài viết về di tích Kim Liên/ nhà lưu niệm Hồ Chí Minh/ bài về dòng họ Hoàng Xuân cũng là nơi chứa những lời kể về mối quan hệ Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo, mà người làm di tích hoặc biên tập viên địa phương đã ghi nhận từ truyền miệng hoặc từ các gia đình trong vùng.
Ví dụ:
- Bài “Dòng họ Hoàng Xuân ở Kim Liên có công lớn với đất nước” (LSVN, 2021) mô tả rằng Hoàng Xuân Đường có mối quan hệ gần với gia đình Hồ Sĩ Tạo, và rằng việc gả con gái Hoàng Thị Loan cho Nguyễn Sinh Sắc là việc “thông gia theo nghĩa rộng” giữa hai dòng họ. (LSVN, 2021).
- Bài của Báo Nghệ An/ Báo tiếng địa phương khi giới thiệu di tích nhà ngoại của Hồ Chí Minh cũng thường nhắc rằng gia tộc Hoàng Xuân Đường và gia tộc Hồ Sĩ Tạo có liên hệ qua việc nuôi dưỡng, giáo dục con cháu, và thường “qua lại, giúp đỡ nhau.” (Báo Nghệ An, 2022).
- Từ nhà thờ họ Hà truyền miệng lời kể của người mẹ Hà Thị Hy, sinh ra Nguyễn Sinh Sắc, truyền lại cho con cháu họ Hà (Kim Liên) về mối tình “thầy trò” của Hồ Sĩ Tạo và Hà Thị Hy đã để lại cho đời kết quả của mối tình (Chuyện nhà thờ họ Hà).
Những bài viết này thường không dẫn nguồn mốc cụ thể của lời kể (năm nào, ai nói, trong gia đình nào) mà trình bày như là truyền thống làng xã đã được nghe kể, lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Vì vậy, trong hệ thống tài liệu, gia phả + bài địa phương + ký sự di tích đóng vai trò trung gian giữa truyền miệng và sử chính, cung cấp “câu nói dân gian đã được ghi nhận” nhưng vẫn cần kiểm chứng gia phả, nếu hòm tài liệu ông Nguyễn Sinh Khiêm gửi lại được ông Bùi Sơn Long giao lại hoặc cho phép khai thác nguồn tài liệu gia đình Nguyễn Sinh Sắc.
III. Giai thoại, truyền miệng, dã sử là vùng phổ biến của mối quan hệ “thông gia”
1. Nội dung giai thoại nổi bật
Trong nhiều bài viết blog, giai thoại kể rằng:
- Hồ Sĩ Tạo và Hoàng Xuân Đường vốn là bạn đồng niên, trong mạng lưới nho sĩ Nghệ An, họ thường qua lại để bàn việc học, thi, trao đổi văn bản, giáo dục con cháu.
- Theo truyền miệng, khi bà Hà Thị Hy còn trẻ, trước khi kết hôn với Nguyễn Sinh Nhậm, đã có liên hệ tình cảm với Hồ Sĩ Tạo. Sau đó, dưới áp lực xã hội, bà Hy bị “gả vào” nhà Nguyễn Sinh Nhậm, và Hồ Sĩ Tạo vẫn giữ mối quan hệ bí mật hoặc được cho là người đỡ đầu.
- Khi Nguyễn Sinh Sắc còn nhỏ và có học lực nổi bật, người ta kể rằng Hồ Sĩ Tạo đã vận động, sử dụng quan hệ của mình để giúp Sắc được nhận vào Quốc Tử Giám (Quốc Học Huế). Chỉ có quan lại hoặc những nhân vật có thế lực trong xã hội mới có thể gửi con vào học Quốc Tử Giám.
- Giai thoại cũng kể rằng Hoàng Xuân Đường “nhận nuôi” Nguyễn Sinh Sắc (theo nghĩa chăm sóc, cho học hành) và gả con gái Hoàng Thị Loan là ông đã xem “tướng số” của Nguyễn Sinh Sắc hay đã biết dòng dõi rồi.
- Có nơi còn kể rằng Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo “qua lại thường xuyên, có qua có lại thư từ, gặp gỡ bàn việc học, thi, văn chương” như những bạn chí đạo.
Những giai thoại này xuất hiện nhiều trong các blog, bài di tích, tường thuật truyền miệng, nhưng thường thiếu trích dẫn tài liệu gốc, không minh bạch năm nói chép, hoặc ai kể lại. Ví dụ, trang blog TxaWriter có bài “Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc có phải là con rơi của cử nhân Hồ Sĩ Tạo?” liệt ra một số giai thoại kiểu kể vậy (TxaWriter, 2016).
2. Ý nghĩa và hạn chế giai thoại
Giai thoại trong lịch sử cá nhân/dân gian có giá trị là phản ánh truyền thống ký ức cộng đồng, giúp hiểu cách mà người dân trong vùng nhớ, kể và lý giải quan hệ giữa các nhân vật. Nhưng giai thoại có thể bị biến dạng do:
- Truyền miệng qua nhiều thế hệ, bị thêm thắt, lược bỏ, biến đổi.
- Mang tính “hư cấu làm đẹp” (nhấn mạnh vai trò những người lớn hỗ trợ người tài) để thể hiện niềm tự hào địa phương.
- Thiếu kiểm chứng với tư liệu sơ cấp, dễ chồng chéo lời kể khác nhau, mâu thuẫn.
Trong trường hợp này, giai thoại về quan hệ qua lại thường xuyên giữa Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo không được hỗ trợ bằng văn bản cụ thể; do đó, trong nghiên cứu nghiêm túc, giai thoại chỉ có thể được dùng để gợi ý giả thuyết, không thể dùng làm chứng cứ cuối cùng.
IV. Sự kết hợp trong giáo dưỡng, “thông gia” và phối hợp (giả thiết có cơ sở)
Toàn cảnh nhà cụ Hoàng Xuân Đường
Dù không có bằng chứng chính sử rõ ràng, khi kết hợp các lớp nguồn, gia phả, địa chí, giai thoại, ta có thể xây dựng một giả thuyết hợp lý về cách Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo (nếu thực sự là “thông gia” hoặc có mối giao du) có thể phối hợp giáo dưỡng Nguyễn Sinh Sắc.
1. Vai trò thiên về gia đình, nuôi dưỡng, gả vợ của Hoàng Xuân Đường
Ông Nguyễn Sinh Sắc và bà Hoàng Thị Loan
Các nguồn địa phương và di tích nhất quán cho rằng ông Hoàng Xuân Đường là người có vị thế trong làng Kim Liên, có điều kiện nhận nuôi, chăm lo học hành cho Nguyễn Sinh Sắc khi Nguyễn Sinh Sắc còn nhỏ tuổi và mồ côi cha mẹ. Việc gả con gái Hoàng Thị Loan cho Nguyễn Sinh Sắc được kể như một hành động “thông gia nghĩa tình” với Hồ Sĩ Tạo nhằm kết nối hai dòng họ. (LSVN, 2021; Báo Nghệ An, 2022).
Nếu mối quan hệ là “thông gia” (ở nghĩa rộng), thì việc phối hợp giáo dưỡng có thể diễn ra ở các mặt:
- Hoàng Xuân Đường đóng vai trò vật chất, tạo nơi cư trú, lo ăn học, liên hệ với làng xã, bảo trợ địa phương.
- Việc gả con gái là cách “hình thức hóa” quan hệ thông gia, tạo sự ràng buộc gia đình để trách nhiệm nuôi dưỡng, giáo dưỡng lâu dài không bị bỏ qua.
- Nhờ có gia đình Hoàng Xuân Đường chăm sóc, Nguyễn Sinh Sắc có chỗ dựa từ làng xã để ổn định chỗ cư trú, lo học hành, thi cử.
2. Vai trò thiên về học thuật, vận động, ảnh hưởng quan trường của Hồ Sĩ Tạo
Trong nhiều giai thoại và gia phả, Hồ Sĩ Tạo được xem là người có đỗ đạt cao, quan hệ rộng, có uy tín với giới nho sĩ và quan lại. Theo lời kể, ông có thể sử dụng ảnh hưởng cá nhân/trí thức/cha đẻ để hỗ trợ Nguyễn Sinh Sắc được nhận vào Quốc Tử Giám, được giới thiệu thi cử, hoặc lấy giúp các quan chức triều đình hỗ trợ học hành cho Nguyễn Sinh Sắc (TxaWriter, 2016; Ong Vove, 2009).
Trong giả thuyết phối hợp giáo dưỡng nếu họ là “thông gia” hoặc chí ít quen biết:
- Hồ Sĩ Tạo có thể kết nối, giới thiệu, vận động các quan lại hoặc dùng quan hệ học thuật để hỗ trợ Sắc các giấy tờ, đề xuất, tuyển sinh.
- Trong thời kỳ học sinh muốn vào Quốc Tử Giám, vai trò giới thiệu, bảo trợ bởi người có uy tín rất quan trọng, nếu Hồ Sĩ Tạo không có khả năng này, thì Nguyễn Sinh Sắc không thể vào học Quốc Tử Giám.
- Việc truyền thuyết nói rằng Hồ Sĩ Tạo “gửi gắm” Nguyễn Sinh sắc là do có quan hệ tình cảm với bà Hà Thị Hy, có thể là cách kể dân gian để lý giải tại sao Nguyễn Sinh Sắc được nhà Hồ “ưu đãi” hoặc “đỡ đầu” trong học hành.
3. Vì sao họ “phối hợp” (giả thiết hợp lý)
Nếu chấp nhận giả thiết có mối quan hệ thân tình/ thông gia giữa họ Hoàng và họ Hồ, lý do để phối hợp giáo dưỡng có thể là:
- Cả hai dòng họ đều mang tiếng thơm: dòng Hồ (qua Hồ Sĩ Tạo) có người tài được hỗ trợ; dòng Hoàng có uy tín, bảo vệ danh tiếng khi tiếp nhận người tài, kết thông gia.
- Vùng quê Nghệ An/ Kim Liên cuối thế kỷ XIX là môi trường xã hội nhỏ, nơi mối quan hệ nho sĩ / quan lại / gia đình âm thầm kết nối. Việc “vừa làm bạn, vừa làm người đỡ đầu, vừa làm thông gia” là mô hình được nhiều nơi ghi lại trong ký ức dân gian.
- Trong hoàn cảnh môi trường học hành, thi cử thời đó cần người bảo trợ, nếu Hồ Sĩ Tạo có uy tín học thuật/ quan hệ và Hoàng Xuân Đường có chỗ ở/ địa phương/ điều kiện thôn xã, việc hợp tác giáo dưỡng là cách tận dụng thế mạnh của cả hai.
Tuy nhiên, do thiếu chứng cứ hành chính để xác minh chi tiết, phần này vẫn phải được xem là giả thuyết có cơ sở từ việc tổng hợp nguồn gia phả + truyền miệng.
V. Đánh giá độ tin cậy và những khoảng trống cần tra cứu
1. Độ tin cậy các loại nguồn
Loại nguồn | Vai trò của luận cứ | Ưu điểm | Nhược điểm/ hạn chế |
Sử chính/ mộc bản/ sổ thi/ hồ sơ hành chính | Chứng cứ xác thực cao | Nếu tìm được bản gốc, có độ tin tưởng lớn | Hiện đang thiếu những bản công khai liên quan hai nhân vật |
Gia phả/ địa chí/ bài viết địa phương | Ghi nhận lời kể gia truyền, sự nhớ của cộng đồng | Tồn tại nhiều bản ghi, dễ tiếp cận | Thường là phiên bản sao/ trích dẫn thứ cấp, không rõ nguồn gốc bản gốc |
Giai thoại/ truyền miệng/ dã sử | Phản ánh cách cộng đồng nhớ và kể chuyện | Giàu chi tiết gắn văn hóa, cảm thức địa phương | Dễ bị biến dạng, thêm thắt, thiếu xác minh |
Để viết bài luận sử học này, tác giả đã xử lý từng lớp nguồn với thái độ thận trọng: chỉ dùng truyền miệng/giai thoại để gợi ý giả thuyết, dùng gia phả/ địa chí làm hỗ trợ nhưng kiểm tra chéo, và nếu có thể cần truy cập sử chính để xác minh.
2. Những khoảng trống quan trọng cần tra cứu
- Bản gốc mộc bản/ quốc triều khoa lục/ sổ thi Hương/ Hội/ tuyển sinh Quốc Tử Giám Huế có ghi tên Hồ Sĩ Tạo, Nguyễn Sinh Sắc, và nếu có mục “giới thiệu/ bảo trợ” hay “ấm sinh / đỡ đầu” nếu tìm được, sẽ là chứng cứ mạnh mẽ.
- Gia phả gốc dòng họ Hồ (Quỳnh Đôi/ Lai Nhã) và dòng họ Hoàng (Kim Liên) lưu tại kho lưu trữ tỉnh Nghệ An/ nhà thờ họ bản sao/quyển gốc có ghi lời chép “thông gia/ gả con/ hợp tác giáo dưỡng”.
- Văn bản thư từ, giấy tay, hợp đồng hôn nhân xưa (nếu còn) giữa dòng họ Hồ và dòng họ Hoàng (nếu có).
- Ghi chép triều đình hoặc hồ sơ hành chính địa phương (xã, huyện Nam Đàn) liên quan đến việc hỗ trợ học sinh/ tuyển sinh/ bổ nhiệm cho Nguyễn Sinh Sắc, nếu có chữ ký, đề xuất của Hồ Sĩ Tạo hoặc Hoàng Xuân Đường.
VI. Kết luận và hướng nghiên cứu tiếp theo
Qua khảo sát các nguồn sử chính có thể tiếp cận, gia phả/ địa chí địa phương và giai thoại, ta có thể rút ra những kết luận mang tính giả thuyết nhưng có cơ sở:
- Dù thiếu chứng cứ sơ cấp rõ ràng, trong truyền thống gia phả và ký sự di tích, Hoàng Xuân Đường và Hồ Sĩ Tạo được xem là có quan hệ gần gũi, người ta gọi họ là “thông gia” theo nghĩa rộng, qua việc gả con gái Hoàng Thị Loan cho Nguyễn Sinh Sắc, và qua mối liên hệ qua lại hỗ trợ giáo dưỡng Sắc.
- Trong giả thuyết hợp lý, vai trò của Hoàng Xuân Đường thiên về mặt gia đình, chăm lo đời sống, nuôi dưỡng, giao tiếp làng xã; vai trò của Hồ Sĩ Tạo thiên về mặt học thuật, vận động, sử dụng quan hệ để hỗ trợ Sắc trong thi cử/ tiếp cận học vấn cao hơn.
- Mối quan hệ phối hợp giáo dưỡng giữa họ có thể là cách tận dụng lợi thế của từng người trong bối cảnh làng xã, học thuật và quan hệ thời bấy giờ.
- Tuy nhiên, để nâng giả thuyết này thành kết luận học thuật, cần truy cập các tư liệu sơ cấp (mộc bản, sổ thi, gia phả gốc) để kiểm chứng từng chi tiết, xem hai ông có thực sự “qua lại thường xuyên”, có thư từ, đề xuất, chữ ký, hợp tác cụ thể hay không.
Tài liệu tham khảo
LSVN. (2021, May 19). Dòng họ Hoàng Xuân ở Kim Liên có công lớn với đất nước. LSVN. Retrieved September 26, 2025, from https://lsvn.vn/dong-ho-hoang-xuan-o-kim-lien-co-cong-lon-voi-dat-nuoc1621390679-a104151.html. Luật sư Việt Nam
Wikipedia tiếng Việt. (n.d.). Hồ Sĩ Tạo (cử nhân). In Wikipedia. Retrieved September 26, 2025, from https://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_S%C4%A9_T%E1%BA%A1o_%28c%E1%BB%AD_nh%C3%A2n%29. Wikipedia
Index Copernicus / tác giả bài (2025). The Process of Forming the Progressive and ... (pdf). Retrieved September 26, 2025, from https://journals.indexcopernicus.com/api/file/viewByFileId/2381521. journals.indexcopernicus.com
DSVH (Cục Văn hóa, Thể thao & Du lịch). (n.d.). Mộc bản Triều Nguyễn. Retrieved September 26, 2025, from https://dsvh.gov.vn/moc-ban-trieu-nguyen-3107. Di Sản Việt Nam
TxaWriter. (2016, February 25). Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc có phải là con rơi của cử nhân Hồ Sĩ Tạo? Retrieved September 26, 2025, from https://txawriter.wordpress.com/2016/02/25/pho-bang-nguyen-sinh-sac-co-phai-la-con-roi-cua-cu-nhan-ho-si-tao/. Chiếc cầu Ý Hệ (cầu Hiền Lương)
Ong Vove. (2009, August 22). Thêm tài liệu mới về gia phả Hồ Chí Minh. Retrieved September 26, 2025, from https://ongvove.wordpress.com/2009/08/22/them-tai-li%E1%BB%87u-m%E1%BB%9Bi-v%E1%BB%81-gia-ph%E1%BA%A3-h%E1%BB%93-chi-minh/. OVV
Báo Nghệ An / Báo tiếng Anh (Baonghean). (2022?). Deeply engraved the image of the person… Retrieved September 26, 2025, from https://baonghean.vn/en/khac-sau-hinh-bong-nguoi-10233899.html. baonghean.vn
Báo Pháp Luật. (2020, May 15). Di tích gắn với cuộc đời, sự nghiệp Chủ tịch Hồ Chí Minh. Retrieved September 26, 2025, from https://baophapluat.vn/di-tich-gan-voi-cuoc-doi-su-nghiep-chu-tich-ho-chi-minh-post346161.html. Báo Pháp Luật Việt Nam
Vietnam Tourism / AsiaKingTravel (site). (n.d.). President Ho Chi Minh's hometown. Retrieved September 26, 2025, from:
https://www.asiakingtravel.com/attraction/president-ho-chi-minh-hometown. Asia King Travel
Geocities (archival). (n.d.). Lời truyền miệng dân gian... Retrieved September 26, 2025, from https://www.geocities.ws/xoathantuong/tqv_ltmdg.htm.
Báo Nghệ An (2022). Nhà ngoại Chủ tịch Hồ Chí Minh.
DSVH (n.d.). Mộc bản triều Nguyễn.
Nguyễn, V. A. (2009). *Làng Sen và quê ngoại Chủ tịch Hồ Chí Minh*. Nxb Nghệ An.
Trần, H. B. (2015). *Các nhà khoa bảng Nghệ An*. Nxb Khoa học Xã hội.
Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An. (2011). *Di tích và danh nhân Nghệ An*. Nxb Nghệ An.
Viện Sử học. (2007). *Mộc bản triều Nguyễn – Di sản tư liệu thế giới*. Nxb Khoa học Xã hội.
Nguyễn Đình Chú. (1995). *Hồ Chí Minh – Tiểu sử*. Nxb Chính trị Quốc gia.
Phụ lục Hán Nôm
- Mộc bản – minh hoạ: “某公好義樂施，見孤弱則撫養之……”
Nguyên văn (Hán):
「某公好義樂施，見孤弱則撫養之，如己子焉。」
Phiên âm Hán-Việt:
“Mậu công hảo nghĩa lạc thi, kiến cô nhược tắc phủ dưỡng chi, như kỷ tử diên.”
Dịch nghĩa tiếng Việt:
“Một vị công (ông) rất thích việc làm nghĩa, vui giúp người; thấy kẻ mồ côi yếu đuối thì nuôi dưỡng họ, như con ruột của mình.”
- Mẫu mộc bản về “khoa bảng/ danh sách thi” (minh hoạ chung)
Đây là loại mộc bản được dùng để khắc danh sách khoa bảng, tên người đỗ, cấp bậc thi. (Nguồn tham khảo: trang Khoa bảng Thăng Long qua tài liệu mộc bản). khaocohoc.gov.vn
Nguyên văn (Hán mẫu):
名科甲第，某某縣解元，某某府秀才。」
Phiên âm Hán-Việt:
“Mệnh khoa Giáp đệ, Mậu Mậu huyện giải nguyên, Mậu Mậu phủ tú tài.”
Dịch nghĩa tiếng Việt:
“Được ghi trong khoa bảng: … huyện giải nguyên (người đứng đầu trong thi Hương), phủ tú tài …”
3. Trích gia phả họ Hồ (phiên âm Hán-Việt):
「士道公，字某，性正直，為人厚重，常延後學，勸課子弟。」
Dịch nghĩa: "Ông Sĩ Tạo, tự là..., tính tình chính trực, là người đôn hậu, thường mở lớp dạy học, khuyến khích con cháu và học trò."
4. Trích gia phả họ Hoàng:
「某公好義樂施，見孤弱則撫養之，如己子焉。」
Dịch nghĩa: "Ông là người ưa nghĩa, thích giúp người. Thấy kẻ mồ côi yếu đuối thì cưu mang, nuôi dưỡng như con ruột."
Nguyễn Nhật Thanh |
11 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
12 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
1 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
3 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
4 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
6 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
7 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
12 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
6 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
7 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
8 ngày
Nguyễn Quỳnh Nhi |
14 ngày
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=logo}
.jpg)
.png){kind=logo}
.png){kind=logo}
.png)
.png)
.png){kind=logo}
.png){kind=logo}
.png){kind=logo}
.png)
.png){kind=logo}
.png){kind=logo}
.png){kind=logo}
.jpg){kind=logo}
.jpg)
.png)
![Phương Hoa Sea Garden Hà Tiên [DEMO]](https://netid.vn/datafiles/18/2024-07/thumbs-43280754-z5663208563916_ca6fa4455aeeac4c01cc4a8f079f1893.jpg)
.png)
.jpg)
.png)
![[WS13] NB // MC - Làm chủ sân khấu](https://netid.vn/datafiles/18/2023-11/thumbs-56502092-IMG_1068.jpeg)
.png)
.png)
.png)
 of thông bao.jpg)
